2. ТАМ БАЙНА АД ВАЧЭЙ ХАВАЕЦЦА, або ТАК ПАМІРАЕ ЗЯМЛЯ

Звесткі аб аўтары глядзець тут.

 Працяг. Пачатак глядзець тут.

 Хлябаю смачныя брусніцы ды слухаю гаваркую гаспадыню. Во ўжо дзе сапраўды вялікая краіна праглынула ўсіх дзяцей так, што і пабачыцца неяк. Аляксей жыве на Чорным моры, Манька — у Аранбурзе, Тоня — у Нарыльску, Алена — у Растове, Зіна — у Віцебску. I толькі Іван асталяваўся паблізу, у Велеўшчыне, працуе прарабам у калгасе "Радзіма".

 — Прырода ў нас сапраўды выдатная, — пагаджаецца Вольга Данілаўна, — На двары грыбы растуць. Ягад — процьма. Звяроў поўна. Мядзведзь цераз Байну ходзіць, ваўкі туляюцца, коз, ласёў, зайцаў, вавёрак хапае. Дзікі бульбу капаюць, лісы курэй крадуць. А зямля ў нас дрэнная — пясок.

 — Рыба ёсць і ў Байне, і ў Эсе, — дадае гаспадар. — Аднак не столькі, як раней. Знішчылі яе браканьеры.

 Ідзём па Валатоўках да наступных сядзіб-хутароў пратаптанай у некалькі слядоў сцяжынкай. Вольга Крыўко добраахвотна пажадала быць маім гідам. Ёй дапамагае кошка Настачка, якая бяжыць наперадзе. Прасоўваемся паўз тры пустыя хаты.

 — Прадаюцца яны, — тлумачыць мой экскурсавод, — Аднак аддаленасць вёскі не прываблівае дачнікаў, хоць кожны пагаджаецца, што нашае наваколле — казка. I мы б з дзедам узялі сабе кватарантаў, каб весялей было.

 Сапраўды, як цудоўна было б узяць грыбной ці ягаднай парой адпачынак ды з´ехаць у Валатоўкі да Крыўкоў. Нарыхтоўвай сабе дарункі лесу на зіму, лаві рыбку ў Эсе ды Байне. Эх, мары-мары! Чаму вы не ажыццяўляецеся, як надыходзіць той час?

 Слухаю гісторыю вёскі.

 Абвясціў мясцовы пан аб продажы зямлі на месцы цяперашніх Валатовак. 3-пад Лепеля, Красналук, іншых мясцін кінуліся сюды ахвочыя. Першымі пасяленцамі былі Міхняты, Кунчаняты, Пшанчаняты, Кузьміняты, Рыгараняты ды Азаронкі з Зеляноўскімі. Узвялі хаты бліжэй да Эсы. Гэта ўжо потым Валатоўкі перасунуліся на цяперашняе месца. Карчавалі лясы, створаныя ляды ператваралі ў палі. А цяпер палі засаджваюць лесам, бо не родзіць тут зямля, ды і тэхніку ганяць на гэтыя лапікі за 18 кіламетраў з Валосавічаў няма выгоды. Толькі саўгасных цялят прыганяюць у эсенскую пойму на ўсё лета.

 Вялікімі Валатоўкі ніколі не былі. У самы пік свайго развіцця налічвалі яны 23 двары. Цяпер іх засталося сем. Яны не абнесены агароджай, як у іншых вёсках. Ды платы і не патрэбныя, бо на дварах раздолле. Стаў хляўчук вунь на тым узгорку, а лазню — пад гэтымі соснамі. Зямлі хапае. Пад агарод займай столькі, колькі апрацуеш, хоць і лес наўкола, аднак невялікага поля на сем гаспадарак больш, чым дастаткова.

 Настачка вядзе нас да самай прыгожай хаты. Сярод раскіданых гаспадарчых пабудоў кідаецца ў вочы дыхтоўны вальер са штыкету для хатняй птушкі — каб каршун ці ліса не пакралі. У невялікім дашчаніку месціцца прымітыўная піларама.

  Бацька Яўген Кунчэўскі з сынам Іванам майструюць сярод зімы калёсы.

 — Я — самы малады валатовец, — смяецца Яўген Іванавіч. — У красавіку ўсяго 61 год споўніцца.

 Іван не ў лік. Ён з гораду прыехаў да бацькоў.

 Пра Яўгена Кунчэўскага ад вяскоўцаў даводзілася чуць толькі добрае. Гэты заможны гаспадар дапамагае нямоглым. Яго канём карыстаецца ўся вёска. I ён не толькі саўгасны пенсіянер. а яшчэ і галоўны валатоўскі забеспячэнец. Прымае заяўкі ад кожнага гаспадара, бярэ грошы і едзе на кані раз на тыдзень за восем кіламетраў у бліжэйшую магазінную вёску Забаенне Чашніцкага раёна. Усё, што там ёсць, можа даставіць у Валатоўкі. Такім жа чынам вяскоўцы забяспечваюцца і чашніцкім хлебам. Бо лепельская аўталаўка не даходзіць да Валатовак. Ды туды яе і не патрабуюць. Разумеюць, што далёка, бездараж, а на зіму Валатоўкі зусім застаюцца адрэзанымі ад усяго свету. Дарогі туды ніхто не чысціць. Толькі на кані і можна трапіць у іншыя вёскі. Бліжэйшы аўтобусны прыпынак — за шэсць кіламетраў у Аношках. Але каб дабрацца да яго, трэба пераадолець кладку цераз Эсу, ды снегавую цаліну аж да самай жвіроўкі Красналукі — Чарнаручча. Адзіным сродкам, што звязвае Валатоўкі з вялікім светам у зімовую пару, служыць конь Кунчэўскага. За ўсё гэта райсабес і плаціць рупліваму гаспадару дзевяць соцень тысяч рублёў.

 — Я б і дзве каровы трымаў, — прыкідвае Яўген Іванавіч, — аднак малаку няма збыту. Не паедуць жа па нейкі бітон яго амаль за два дзясяткі кіламетраў з Валосавічаў. I ў Свяду на лыжах я яго не павязу...

 Гэта ўжо ў мой адрас. Не шпілька. Шчыры жарт. Бо ўсе як адзін валатоўцы былі ўзрадаваныя майму візіту да іх. Хоць з´явілася магчымасць у пераднавагодні час перакінуцца словам з чалавекам з вялікага свету. А тут яшчэ ў газеце надрукуюць пра іх вёску.

 Дарэчы, пра газеты. Іх у вёску прыходзіць тры. I ўсе —  "Лепельскі край".

 — Мяне найбольш цікавіць, што ў раёне робіцца, — кажа Яўген Кунчэўскі. — Прачытваю вашу газету ад пачатку да канца. Апрача мяне, раёнку выпісваюць Ляхі ды Азаронкі.

 Не надта хоча паштальёнка цягацца з Валосавіч у Валатоўкі. У асноўным пенсіі прыносіць. А так стараецца перадаць пошту, як у старадаўнасці казалі, з аказіяй.

 Наступная хата Васіля Зеляноўскага і Марыі Крыўко.

 — Мы не распісваліся, таму і прозвішчы розныя, — кажа Васіль Міхайлавіч. — Афіцыйная паперка добрага жыцця ўсё адно не дасць.

 Старыя Васіль з Марыяй. Ён зусім дрэнна бачыць, яна зусім дрэнна чуе.

 — Сабраліся два калекі,— яшчэ і жартуе гаспадар. — Я вакно бачу, а вас не. Па вёсцы кіруюся на сабачы брэх. Усіх сабак распазнаю. А сёння ішоў ад Кунчэўскага, дык той стаяў на двары ды крычаў, правей ці лявей мне ўзяць. Пакажы пісьмо чалавеку! – закрычаў з усёй моцы Васіль Марыі, папярэдне спытаўшы ў мяне, дзе яна стаіць.

 Пасля трохразовага паўтору Марыя Мікітаўна здагадалася, чаго хоча муж. Прынесла выклік з райсабесу на атрыманне матэрыяльнай дапамогі.

 — А як туды трапіць? — паціскае плячыма гаспадар. — Я — сляпы, не дайду да Аношак. Яна — глухая, дэзарыентуецца ды згубіцца ў Лепелі.

 Увогуле, службай сацыяльнага забеспячэння валатоўцы задаволеныя. Апрача сясцёр Азаронкаў. Але аб іх аповяд ніжэй.

 Летам і восенню работнікі сацыяльнага забеспячэння наведалі Валатоўкі. Цікавіліся жыццём пенсіянераў. Гэта іх ініцыятыва зрабіць Кунчэўскага валатоўскім забеспячэнцам. Цяпер вось і матэрыяльную дапамогу Марыі даюць, бо пенсія ў яе 712 тысяч рублёў. Не большая яна і ў інваліда другой групы па зроку Васіля — 725. Яму б маглі даць і першую групу інваліднасці, аднак для гэтага трэба паездзіць па адпаведных інстанцыях. А куды рушыць стары ды сляпы з гэтага мядзведжага кутка?

 У крайняй хаце жыве 70-гадовая Вольга Гаўрылаўна Лях з 84-гадовым мужам Пятром Барысавічам. Размаўляла гаспадыня. Гаспадар жа, як яна сказала, ляжыць на печы.

 Жывуць Ляхі паціхеньку. Двух парсючкоў трымаюць ды столькі ж кароў, пяток курэй. Колькі зямлі — не ведаюць. Яе тут ніхто не мерае. Бяры, колькі хочаш. Вершы гаспадыня бяссоннымі начамі складае. Шмат іх у яе. Адзін прачытала па памяці. Аб каханні маладога хлопца ды дзяўчыны.

 Прыцягнула ўвагу карціна на сцяне, напісаная акварэллю. Сасновы бор сонечным днём. Аўтар яе — дзесяцігадовая ўнучка Аксана з Магілёўшчыны. Сапраўды таленавітая сям´я.

 Ужо па дарозе назад завярнуў да сясцёр Азаронкаў. Іх дзве. У кожнай свая хата, аднак двор і гаспадарка сумесныя. Настассі 77 гадоў, атрымлівае 960 тысяч рублёў пенсіі як інвалід дзяцінства першай групы па агульным захворванні. 80-гадовая Ганна, пенсіянерка пасля калгасна-саўгаснай працы, мае 670 тысяч. Вось ад іх я і пачуў, што немагчыма пражыць на такія грошы, нават на харчаванне не хапае. А тут яшчэ дровы купіць трэба, бульбу. Падтрымліваюць карова, парася. Аднак і яны з´ядаюць значную частку сястрынскіх пенсій. Адзенне знасілася. Далі б якую дапамогу. Чакаць яе ад блізкіх сёстрам не выпадае — бяздзетныя яны.

 Кінуліся сёстры ва ўспаміны аб вайне. Іх вёска была партызанская. I хата такая ж. Вось у гэтай будыніне па 20 лясных воінаў кватаравалі. Дакументы аб садзейнічанні выдавалі. Аднак тады іх ніхто не браў.

 Былі Валатоўкі і на валасок ад смерці. 3 Аношак пад´ехаў на матацыклах да Эсы атрад карнікаў. А мост партызаны толькі што ўзарвалі. Вада вялікая, уброд не кінешся. Палаяліся тады акупанты ды завярнуліся на Стайчаўку. Жыхароў перастралялі, а вёску спалілі. З таго часу Стайчаўка так і не адрадзілася. Шляхам яе знішчэння бог выратаваў Валатоўкі.

 3 усімі валатоўцамі паразмаўляў, даведаўся пра іх беды і радасці. Мінуў толькі двор адзінокай Марыі Міхно. Глуханямая яна.

 I ніхто мне не паведаў, адкуль вёска ўзяла назву. Але гэта і так зразумела. "Тлумачальны слоўнік беларускай мовы" паведамляе: "Валатоўка — курган у якім, паводле народных уяўленняў беларусаў, пахаваныя легендарныя асілкі-волаты". Ёсць такія курганы на месцы старых Валатовак. Толькі мясцовы люд, як і ўсюды на Лепельшчыне, памылкова называе іх французскімі могілкамі. Аднак гістарычныя даведнікі сцвярджаюць, што пахаваны там не напалеонаўскія салдаты, а нашы далёкія прашчуры-крывічы.

 Вольга Крыўко не пусціла мяне зноў босага цераз Байну. Узяла ад лазні бусак з доўгім яловым шастом і снегавымі сумётамі павяла да руін колішняга моста. Перакідваючы бусак з завалу на завал, перабраўся па ім на супрацьлеглы бераг. Перакінуў ёй той бусак і пасунуўся сваім ранішнім следам у эсенскую пойму. А жанчына паціхеньку паціснула зноў здавацца ў зімовы палон белай валатоўскай цішыні.

 3 Новым годам вас, раней зусім незнаёмыя, а цяпер такія блізкія валатоўцы!

У. ШУШКЕВІЧ.

Фота аўтара.

*   *   *

 Тады ў вёсцы жывых было сем двароў і 12 валатоўцаў. Першымі ад Эсы жылі старыя Прахор і Вольга Крыўкі. Яшчэ мочанымі брусніцамі ў іх частаваўся. Цяпер жа на месцы той сядзібы ўбачыў абгарэлы падмурак са шкілетамі халадзільніка, газавай пліты, ложкаў, самотную студню з жураўлём, ацалелыя лазню з прыбіральняй на ўзлеску.

 Не буду сцвярджаць-малявацца, што жахнуўся, убачыўшы такое. Я ўжо перахварэў чалавечай трагедыяй, бо ведаў з апісання Валатовак Сашам Ляхам, што Прахор памёр, а ноччу ад няспраўнай электраправодкі згарэла Вольжына хата, і гаспадыня цяпер жыве дзесьці ў дзяцей. Моўчкі пастаяў на месцы, дзе не так даўно сядзеў за сталом. На вулічнай лаве выліў ваду з ботаў, замяніў іх на паўкеды-ўсюдыходы ды пакрочыў бязвулічнай вёскай.

 Прывабнасць Валатовак у тым, што вясковыя сядзібы хаатычна раскіданыя сярод лесу і поля. I двары не абмежаваны агароджамі. Два хлявы могуць стаяць па абодва бакі хаты на значным аддаленні ад яе.

 Назву вёска носіць ад курганоў-валатовак, у якіх за тры кіламетры ад населенага пункта захаваныя нашы далёкія прашчуры. Бяда тых пахаванняў у тым, што людзі лічаць іх магіламі напалеонаўскіх салдат і чыняць на іх раскопкі, шукаючы зброю і каштоўнасці. Сам бачыў адкапаныя вандаламі на валатоўскіх валатоўках два белыя ад часу чарапы і чалавечыя косці.

 Падрабязна апісваць сёняшні стан Валатовак не буду, паколькі ўжо склаў сабе план асобнага артыкулу пад загалоўкам "Апошнія з магікан".

*   *   *

 17 ліпеня 2001 года “Лепельскі край" змясціў мой артыкул “Апошнія з магікан” аб Валатоўках і яго жыхарах.

Падзеі 21- і 19-гадовай даўніны рэаніміраваныя ў 2019 годзе.

Працяг тут.