1) Генацыд на Лепельшчыне: ЖАКОВІЧА ПАСЕКЛІ НА КАВАЛКІ… Шуневіч Анатоль

  Родился в 1940 году в деревне Валова Гора. Закончил Одесский сельскохозяйственный институт. Возглавил научный сектор ВНУ. За время работы создал 26 листов научных разработок по вопросам качества труда, экономики, стандартизации, ценообразования. Некоторые из них и поныне включены в учебники для студентов. Избирался в Совет Академии Наук СССР. В 1983-м переехал в Лепель. Работал начальником отдела межотраслевых связей районного агропромышленного объединения, после его расформирования - агрономом-семеноводом районного управления сельского хозяйства, управляющим подсобным хозяйством профтехучилища, заведующим сортоучастком Лепельской сортоиспытательной станции. Многое сделал для реабилитации жертв сталинского геноцида. Живёт в Лепеле.

Пачатак.

  Жыццё вёскі Валова Гара пачалося з таго часу, як была пабудаваная Бярэзінская водная сістэма, злучыўшая рэкі Заходнюю Дзвіну і Бярэзіну, а ўвогуле – Чорнае і Балтыйскае моры. Жылі тут і раней людзі на невялікіх хутарах, але потым пачалі сяліцца на берагах выкапанай канавы.

 Спачатку ў “калавурках” жыла абслуга шлюзаў Сістэмы, затым сюды трапілі прадстаўнікі шляхты, пазбаўленыя дваранскіх тытулаў, званняў, маёмасці за ўдзел у супраціве царскаму рэжыму ды падтрымцы войск Напалеона.

 Падчас Сталыпінскіх рэформаў многія з іх за сімвалічную цану выкупілі надзелы на балотных астравах, лясных высечках. З цягам часу пабудавалі сядзібы, зрабілі раскарчоўку і меліярацыю, пасадзілі сады, абзавяліся цяглом ды іншай хатняй жывёлай.

 З надыходам калектывізацыі ўсіх хутарцаў прымусова перасялілі ў адно месца, уздоўж берагоў канавы. Маёмасць была абагулена ў калгас, зямля адышла ў карыстанне запаведніку альбо калгасу.

 Вёска на той час называлася Валова Гара – ад слова “вал”. Вакол вёскі такіх валоў некалькі, але самыя вялікія з іх Белая гара і Сіняя гара. Ніхто толкам не ведае, якія прыродныя з’явы альбо гаспадарчая дзейнасць чалавека ўтварылі тыя валы, невядомая і іх роля ў прыродзе. 

  Амаль такая ж гісторыя і вёскі Барсукі, толькі там канавы няма, а вёску падзяляе невялікая рэчка Цягбіца, што выцякае з Домжарыцкага балота. Пры ўтварэнні Бярэзінскага запаведніку вёска апынулася на яго мяжы, цяпер уваходзіць у яго склад. З пачатку 30-х гадоў пачалося будаўніцтва шашы Мінск – Віцебск, якая праходзіла паўз Барсукі.

 Гістарычна склалася так, што Валову Гару і Барсукі яднаюць аднолькавыя лёсы, а таксама лёсы людзей, пацярпелых ад сталінізму ды фашызму. У адным калгасе працавалі, на адных могілках хавалі сваіх блізкіх, мелі адзін лес, які быў і абаронцам, і карміцелем, дый адлегласць паміж вёскамі невялікая – тры кіламетры.

 Калі пачалася павальная калектывізацыя, дык ніхто дужа і не супраціўляўся. Але тых, хто не жадаў уступаць у калгас, прылічвалі да кулакоў і скіроўвалі далей ад радзімы, дзе большасць з іх загінула па дарозе з годаду ці на лютым сібірскім марозе.

 Нялёгка жылося ў калгасе, бо за працу нічога не атрымлівалі, а сям’ю неяк трэба было карміць. Прысядзібныя 40 сотак зямлі хіба што не давалі памерці з голаду.

 Вось так і жылі ў тыя гады. У 1937 годзе пачалося рабіцца штосьці незразумелае для людзей. З самага пачатку года даволі часта ноччу на хутары і ў вёскі наведвалася чорная машына і забірала калгаснікаў. “Хапуном”, “чорным воранам”, “крумкачом” называлі тыя машыны. Але арыштоўвалі людзей і міліцыянты, калі “крумкач” не мог даехаць з-за бездарожжа. Дык што ж гэта было?

 У 1964 годзе, калі я быў яшчэ юнаком, давялося працаваць у Лепельскім тэхнічным вузле сувязі манцёрам. Аднойчы, прымаючы ўчастак, старэйшыя мае калегі паклікалі на палудзень следчага, які ўжо быў на добрым падпітку. Дадаўшы яшчэ, ён пачаў скардзіцца на цяжкі лёс, што прыпаў на яго долю, ды распавядаць пра такія-сякія акалічнасці свайго жыцця і службы. Ці гарэлка, як кажуць, гаварыла ў ім, ці сумленне калі-небудзь прачыналася - вызначыць цяжка.

 Я добра памятаю тую размову. Ён гаварыў, што да вайны працаваў у органах НКУС (Народнага камісарыяту ўнутраных спраў). З вобласці на пэўны час даводзілі план, колькі трэба раскулачыць, колькі выслаць падкулачнікаў, а колькі арыштаваць “ворагаў народу”. План – закон, трэба выконваць. Тэлефанавалі ў сельскія саветы альбо калгасы і рабілі заказ на пэўную колькасць галоў. Старшыні енчылі, што ўсіх, каго трэба, арыштавалі, раскулачылі, саслалі, працаваць ужо няма каму. Даводзілася крычаць:

 - Сам хочаш пайсці на Салаўкі? Ці табе шкада “кашачай крыві”? (так называлі людзей каталіцкага веравызнання).

 Факты сведчаць аб тым, што ў першую чаргу былі вынішчаны беларускія сяляне-католікі. Потым пайшлі ўсе запар і, як факт, самыя бедныя ды тыя, што знаходзіліся далей ад актыву калгасу. Падпісваліся пад даносамі па чарзе актывісты, падключылі і непісьменных людзей ставіць крыжыкі, нават сваякоў ахвяраў. Стваралася кругавая зарука.

 Супрацоўнікі НКУС ехалі туды, дзе людзі жылі на водшыбе, на хутарах, каб ніхто не пачуў плач дзяцей, енк жанчын, дзе былі добрыя дарогі і моцныя масты. Арышты праводзілі ноччу. Тэхніка была нескладаная. На нейкай адлегласці ад сядзібы ахвяры спынялі “крумкача”, атачалі хату, двое грукалі ў дзверы.

 Допыты вяліся ў Лепелі. Здекваліся жудасна. Наш суразмоўца-следчы казаў, што ніводзін не вытрымліваў і падпісваў усё, у чым абвінавачвалі. Лепельцаў нейкі час трымалі ў Лепелі. Пасля прысуду скіроўвалі ў Воршу, дзе ў хуткім часе забівалі. Людзей з іншых раёнаў расстрэльвалі і ў Лепелі, у садзе “Дынама” (што пазней рабілі і фашысты). На месцы брацкіх магілаў цяпер знаходзіцца школа №3. Падчас яе будаўніцтва дзеці гуляліся з чарапамі, у якіх былі дзіркі ад куль. Расстрэльвалі людзей і дзесьці на беразе возера, але месца тое невядомае.

 Быў такі выпадак, калі жыхара Лепеля, Жаковіча, выклікаў следчы на допыт ды пачаў здзеквацца, і той не вытрымаў, даў рэшты так, што службовец два тыдні адбыў у шпіталі. Жаковіча ў тую ж ноч забілі, пасеклі на кавалкі ды прымусілі вартаўніка дзесьці закапаць. Вартаўнік так і зрабіў. Але злачынства нейкім чынам выкрылася. Прыехалі з Мінска следчыя разбірацца ў гэтай справе. Вядома, што жонцы нябожчыка сплацілі дзве тысячы рублёў.

 Сваю жудасную справу каты запівалі алкаголем. Для гэтых мэтаў ім спецыяльна выдавалі спірт. Наш суразмоўца-следчы казаў, што ролю катаў выконваў гурт з Расеі. Вядома, што пасля выканання забойстваў у “імпартаваных” катаў і іх мясцовых лёкаяў рукі былі па локці ў крыві.

 А людзі маўчалі, тоячы ў сабе і гора, і слёзы, і страх. Дый што маглі зрабіць жанчыны супраць страшнай машыны па знішчэнні людзей у мірны час, а не ў ваеннае ліхалецце? Трэба было зберагчы дзяцей для будучыні. Нават сёння падчас размовы пра той хапун, жанчыны, пацярпелыя ад генацыду, сцішаюць голас да шэпту, зашчэпліваюць дзверы ды засоўваюць на вокнах фіранкі, просячы нідзе не ўзгадваць іх прозвішчы. Колькі ж трэба было перанесці здзекаў, колькі жыць пад страхам ды няпэўнасцю, каб і сёння баяцца сказаць на поўны голас слова праўды?

 Памятаю, як у 1953 годзе, калі прыйшлі звесткі аб смерці Сталіна, усе ў школе плакалі альбо рабілі выгляд, што плачуць. Я апасля жалобнага мітынгу прыбег дахаты і яшчэ з парога трагічным голасам выгукнуў:

 - Мама, Сталін памёр! Усе настаўнікі і дзеці плакалі.

 Маці, абіраючы дробязную бульбу, не паварочваючы галавы, ціха прамовіла:

 - Ну і дзякуй богу. На аднаго гада меней стала. Але, хто мне верне бацьку, сястру, брата, дзядзькоў?

 З таго выпадку ў мяне вялікае сумненне зарадзілася наконт станоўчай ролі Сталіна ў гісторыі чалавецтва.

Напісана ў 1991 – 2017 гадах.

Працяг глядзець тут.